Prof. Dr. Ahmet Rasim Küçükusta

Besleyici etkilerinin yanında sağlığı koruyucu, düzeltici veya hastalık riskini azaltıcı etkileri olan yiyecek ve içeceklere genel olarak “fonksiyonel gıda” adı veriliyor.

Fonksiyonel gıdalar hiçbir işlem görmemiş doğal bir besin maddesi olabileceği gibi fonksiyonel bir besin öğesi ile zenginleştirilmiş veya genetik mühendislik yöntemleri ile değişikliğe uğratılmış bir besin de olabiliyor ve günlük diyetle tüketilebiliyor.

Bunlar özellikle kalp-damar hastalıkları, kanser, diyabet, osteoporoz gibi kronik hastalıkların önlenmesi veya gelişme ve büyüme, fiziksel performansın artırılması, gebelik ve süt verme döneminde beslenme gibi durumlar için kullanılıyor.

Tüm dünyada çeşitleri de satışları da her geçen gün artan fonksiyonel gıdaların en çok rağbet görenlerinden biri de ‘bitkisel steroller’ eklenen yiyecek ve içecekler. Bitkisel steroller, kolesterolü düşürdüğü gerekçesiyle başta margarinler olmak üzere süt, peynir, ekmek, salata sosları, soyalı içecekler gibi çeşitli yiyecek ve içeceğe ekleniyor.

Bu ürünlerin etiketleri üzerinde sağlığa olan etkileri, belirli bir hastalıkla olan ilişkisi ve o hastalığı önlediğine dair kanıtlanmış bilimsel iddialara yer veriliyor. Bitkisel steroller eklenen gıdalar da, bağırsaklardan kolesterol emilimini azaltarak kanda kötü-kolesterol olarak bilinen LDL-kolesterol seviyesini düşürdükleri ve böylece de kalp-damar hastalıkları ve bunlara bağlı ölümleri azaltacakları iddiasıyla satılıyor.

Fonksiyonel gıdaya dava açıldı

Geçen hafta Almanya’ da Tüketicileri Koruma Derneği, kolesterolü düşüren ‘bitkisel sterol’ eklenmiş margarinlerin hiçbir yan etkisi olmadığı iddiasıyla tanıtılmasına karşı dava açtı.

Dernek, dava dilekçesinde sterollerin kolesterolü düşürdüğüne dair hiçbir şüphe olmadığını ama uzmanlar arasında sterol eklenmiş fonksiyonel gıdalarla ilgili ciddi görüş ayrılıkları olduğunu; bunların kalp krizi, felç gibi ölümcül olayları önlemediği gibi tam aksine kalp-damar hastalıkları riskini artırdığını gösteren pek çok araştırma olduğunu ileri sürüyor. Bu dava sayesinde kolesterol düşürücü etkisi olan margarinlerin yan etki ve risklerinin açığa çıkması ve bunların herkes tarafından bilinmesi gerektiği görüşünü savunuluyor.

Bitkisel steroller ne işe yarıyor

Bitkisel steroller, bitkilerde tabii olarak bulunan, yağa benzeyen bir grup bileşiktir; kabuklu yemişler, yağlı tohumlar, tahıllar, bazı meyveler gibi yağlı bitkilerde bulunurlar. Kimyasal yapıları kolesterole çok benzer. Sterol moleküllerinin doymuş hale geçmesiyle stanoller meydana gelir. Normal bir diyette 200-500 mg kolesterol ve 200-400 mg bitkisel sterol ve 50 mg bitkisel stanol vardır.

Bitkisel steroller kolesterolün bağırsaklardan emilimini rekabet yoluyla önleyerek etki ederler. Günde 2-3 gram bitkisel sterol alınması hâlinde kolesterol seviyesi yüzde 10-15 kadar azalır. Bu etki, sterol dozunun daha fazla artırılmasıyla yükseltilemez. 

Bitkisel steroller, insanlar için gerekli değildir ve insan metabolizmasında da kullanılmazlar. Sağlıklı insanların yiyeceklerinde bulunan bitkisel sterollerin yüzde 5-10 kadarı emilir. Bunlar karaciğere gelir ve safrayla tekrar bağırsaklara geçerler. Stanoller ise hiç emilmeden dışkı ile atılırlar.

Tüketicilere uyarılar var

Bu ürünlerin paketleri üzerinde bitkisel steroller eklenmiş olduğunun ve miktarlarının açıkça yazılması gerekiyor; çünkü sterollerin günde 3 gramdan fazla alınması durumunda sağlık üzerine olumsuz etkilerinin ortaya çıkması riski var.

Bitkisel steroller yağda eriyen vitaminlerin de emilimleri bozduğu için etiketlerde bol sebze ve meyve yenmesi uyarısı var. Kolesterolleri yüksek olmayanlar, 5 yaşından küçük çocuklar ile hamile ve süt veren annelerin bu ürünleri yememeleri gerekiyor. Kolesterol düşürücü ilaç kullananların da bu tür ürünleri doktorlarına danışmadan tüketmeleri doğru değil.

Bitkisel stanol eklenmiş fonksiyonel gıdalar başta FDA ve Amerikan Kalp Derneği olmak üzere bazı bilimsel kuruluşlar tarafından kolesterol düşürücü olarak tavsiye edilmekle beraber bunların kalp-damar hastalıklarını ve bunların risklerini azalttığını kanıtlayan hiçbir çalışma yok.

Üstelik de bitkisel sterollerin aterosklerozu (damar sertliği) artırdığını gösteren birçok epidemiyolojik, laboratuar ve hayvanlar üzerinde yapılan çalışma var ve bunlara her gün bir yenisi ekleniyor! Bunlara göre, fazla miktarda alınan sterollerin kandaki seviyeleri yükseliyor ve bunun da ‘aterojenik’ yani damar sertliğini artırıcı etkileri var. Bu ürünlerin uzun vadede insan sağlığına olumsuz etkiler gösterip göstermeyeceği de bilinmiyor.

Alman Risk Değerlendirme Enstitüsünün tüketiciler arasında yaptığı bir araştırmanın en çarpıcı sonuçlarından biri bitkisel sterol eklenmiş fonksiyonel gıdaları tüketenlerin yarısının kan kolesterol seviyelerinin yüksek olmaması. Araştırmaya göre bu ürünleri satın alan her yedi kişiden sadece biri doktorunun tavsiyesine uyduğunu, her dört kişiden biri ise reklâmlardan etkilendiğini bildiriyor.

Bunun için de uzmanlar, süpermarketlerde içlerinde bitkisel sterol bulunmayan ürünlere göre 3-5 misli pahalı fiyatlarla satılan bu gıdaların herkes tarafından gelişigüzel tüketilmesinin çok sakıncalı olduğunu bildiriyorlar. İnsanların bilmeden fazla miktarda bitkisel sterol almalarını önlemek için bunların eklendiği fonksiyonel gıdaların sınırlandırılması da tavsiye ediliyor.

Gelelim neticeye

Önümüzdeki senelerde fonksiyonel gıda sözünü daha çok duyacağız. Bu işte müthiş bir kazanç var. Fonksiyonel gıda etiketi ürünün fiyatını birkaç misli artırıyor. Almanlar fonksiyonel gıdalara senede 7 milyar Euro ödüyorlar.

Derneğin, hem tüketicilerin sağlığını korumak ve hem de fonksiyonel gıda yaftasıyla aldatılmalarını önlemek amacıyla böyle bir dava açmasını çok yerinde ve alkışlanacak bir davranış olarak görüyorum.

Bizdeki duruma gelince: Türk Kardiyoloji Derneği bitkisel sterollü margarin üreten firmayla işbirliği içinde diyeyim, gerisini siz tasavvur edin.

Siz de yorumunuzu paylaşın: