Prof. Dr. Ahmet Rasim Küçükusta

Mikrobiyoloji Uzmanı  Nazan Sezgin‘ in yazısı:

1889 ylında Bağdat’ta bir kolera salgını çıkar. 1893′ te salgın Batı Anadolu illerine ve oradan da İstanbul’a sıçrar. Hastalık muhtemelen kervanlarla taşınmıştır.  1885 yılında Pastör’ün  kuduz aşısını küçük bir çocukta  denemesinden  haberdar olan Sultan 2. Abdülhamit Pastör Enstitüsü’nün kurulması için ilk bağışı yapanların arasındadır. 1886 da Parise gönderilen Osmanlı heyetinde Dr. Hüseyin Remzi, baytar Hüsnü bey ve Dr. Zeoros Paşa vardır. Bir Osmanlı öğrenci grubu her yıl Pastör Enstitüsünde ki derslere  katılmaktadır. 1887 de İstanbul’da bir Kuduz Enstitüsü açılır. 1987/88 arasında 2.521 kişi tedavi  görmüş, sadece 13 hasta ölmüştür.

Kolera salgını üzerine Pastör’den bir koruyucu hekimlik uzmanı Dr.Henry Chantemesse davet edilir. Bu hekim üç ay kalarak salgının muhtemel kaynaklarını inceler ve salgınla mücadeleyi başlatır, yeni karantina tedbirleri getirmiştir. Padişah iradesi ile üç ayrı dezenfeksiyon istasyonu kurulmuştur.  Altın Madalya ile ödüllendirilen doktor üç ay sonra ülkesine dönerken yerine Dr. Nicolle’ü tavsiye eder.

Dr. Nicolle, İstanbul’ da 1900 yılına kadar kalır.  Pastör Enstitüsünün müdürü Dr.Roux (Ru)  Dr. Nicolle ‘e “yerini bir Fıransız almazsa, şeytan Almanlar kapacak”  der (İstanbul’da Fıransız /Alman rekabeti olduğu anlaşılıyor). Dr. Nicolle, Dr.Roux ile devamlı yazışmakta, ona Roux’dan  talimatlar gelmektedir. Dr.Nicolle, Demirkapı’daki askeri Tıbbiyenin bahçesinde derme çatma bir laboratuvara yerleşmiş, kendi ifadesiyle ona çok becerikli, 8-10 dil bilen  fakir bir Karay Yahudisi tercüman ve çırak  verilmiştir. Veteriner hekim Adil bey de Dr. Nicolle ün muavinidir.

Bu derme çatma laboratuvarda Bakteriyolojihane-i Şahane 1894 te resmen kurulur, adı Pastör olmamakla birlikte Pastör Enstitüsünün bir şubesi gibi çalışır, hekim ve baytarlara Pastör purogramından dersler verilmektedir. Bir yıl sonra Nişantaşı’nda daha imkanlı bir mekana taşınan bakteriyolojihanede difteri serumu üretilmeye başlandığı gibi hayvan hastalıklarıyla da mücadele edilmektedir. Türkiye’de insandan hayvana bulaşan Hayvan Sıtması (Piropazmozis) tesbit edilmiştir. Nicolle Haleb çıbanı ve halkın geleneksel Haleb çıbanı aşısı üzerinde de çalışmaktadır.

Alman Behring in bulduğu difteri anti serumu, Pastör tarafından 1894′ te Paris çocuk hastanesinde uygulandıktan sonra ertesi yıl Dr.Nicolle tarafından İstanbul’da da üretilir ve Difteri (kuşpalazı) ve Tetanoz antiserumlarıyla hasta tedavi edilir.

Dr. Nicolle, düzenli olmasa da Fıransa’ya göre daha yüksek bir maaş almaktadır. Ama  patronu Dr.Roux’ya yazdığı mektuplarda  Sultana, palavracı, rezil bunak gibi sözler sarf etmektedir. Ayrıca Ermeni katliamlarından acı duyduğunu da ifade etmektedir (Fırank’lar Haçlı Seferlerinden beri Ermenilerin kadim dostudur, ama zarar veren bir dost).

Nicolle, 1898′ de İstanbul’a gelen ve Bakteriyolojihaneyi gezmek isteyen Kayzer’e izin vermez, Padişahı kızdırır, gözden düştüğünü hisseder ve 1901′ de istifa eder. O sırada veba salgını ile uğraşmaktadır.  Yerine Fıransa’dan bir askeri hekim olan Remlinger gelir ve 1908′ e kadar çalışır. Remlinger Kuduz Enstitüsü’nün de başına getirilir, hakkında pek fazla bir şey bilmediğini itiraf ettiği bu hastalığın ileride en önemli otoritelerinden olacaktır.

Dr. Roux’ya düzenli raporlar gitmektedir, Roux,eski öğrencilerinden aldığı bilgilere göre,  kendi ifadesiyle, gerçek Türklerden değil Osmanlı dediği Rum ve Ermeni hekimlerin baskısından, bunların yabancıları istemediğinden Fıransa Dışİşleri Bakanlığına şikayet etmektedir. 1908 devrimi günlerinde, Remlinger ortamı tehlikeli bularak Fıransa’ya döner. Yerine Paul Simond gelir. 1914′ de Kuduz Ens. başına Nicolle ‘ün yetiştirmesi Hayim Efendi geçer, 1922 yılına kadar kalır ( Kuduz Tedavi Müessesi, Çemberlitaş’taki eski Osmanlı yapısında yakın tarihlere kadar tedavi hizmetine devam etmişti. Şimdi Basın Müzesi’dir (Bu bilgilerin kaynağı Pu. An Mari Mulendir,  Pastör Çağında Osmanlı Tıbbı / Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, Tarih Vakfı Yurt yayınları).

Bu makaleyi okuduktan sonra insanın aklına şu geliyor, o  dönemde bizim Jön Türkler Avrupada,  ve içlerinde  çok ünlü, siyaseten tabii, hekimler de var. Pastör Çağı(!) nda acaba Türkiye için ne yapmışlar ? cidden merak etmekteyim. Müstebit  Sultanı bertaraf etmek etmek arzusu  onlara toplum karşısında hekim sorumluluğunu da mı unutturmuş?

Bakteriyolojihane-i şahane’ ye gelince, öyle şahane bir mekanda değil, sürgüne giden bir subaydan kiralanmış bakımsız bir evdeymiş, Dr. Remlinger bu binayı görünce hayret etmiş. Yine düşünelim;  Pastör Enstitüsü kurulurken Fıransa’ya bağış yapan Sultan 2. Abdülhamit, yeni bir Bakteriyolojihane binası için acaba neden para bulamamıştır?  Tarihi kişiliklerimize karşı tarafsız olmaya çalışalım. Ne kızıl, ne de ulu olan hakanın döneminde toprak kaybı olmadığı da gerçek dışıdır.

A.Mari Mulen hanımın makalesinde ki  kaynaklara bakınca, şaşırdığımı itiraf etmeliyim, Mulen, Ali Rıza Yalman’ın 1930′ larda yapılmış Cenupta  Türkmen Oymakları adlı folklorik araştırmasını da zikretmiş. Herhalde  Türk halk Tebabetinde aşılardan bahsettiği  paragrafındaki keçi zatürresi (kara salkım)  sebebiyle olsa gerek. Bu  yabancı milleti bizi öyle  büyüteç falan  değil mikroskop altında inceliyor ! Bu kitaptan kaç aydınımızın haberi var acaba? (Cenupta Türkmen Oymakları, Kültür Bakanlığı yayınlarından, 1977,  Milli Eğitim Basımevi).

Dr.REFİK SAYDAM MERKEZ HIFZISSIHHA ENSTİTÜSÜ

İmparatorluğun enkazını kaldırarak yeni bir devletin temellerini atanlar cephelerde hasbel kader sağ kalanlardı, bu kahramanların bir kısmı daha önce bahsettiğimiz gibi Tifüs salgınlarından kurtulmuştu, K. Karabekir, Dr. A. Noyan,Dr.Tevfik Sağlam ve niceleri gibi. Salgın hastalıkların nelere mal olduğunu bizzat yaşayarak  acı bir şekilde öğrenmişlerdi. Erzurum’da, 3. Ordu’da başta tifüs olmak üzere  çeşitli bulaşıcı hastalıklara yakalanan 15.845 kişiden 2927 kişini öldüğü 1915 tarihli bir raporda belirtilmişti (Prof. Nuran Yıldırım,Toplumsal Tarih Dergisi, Nisan 2008).

Cumhuriyet’in ilk yıllarında  Ankara’da Aşı ve Serum Laboratuvarlarının temelleri atıldı. Mustafa Kemal Paşa’nın dava arakadaşlarından Sağlık Bakanı ve   ileride Başvekil olacak Dr.Refik Saydam’ın adı  bu kuruma verildi ve yıllar içinde ilave laboratuvarlarla bir enstitü şekline dönüştü. Gıda kontrolu, İlaç Kontrolu, Farmakoloji, Parazitoloji, Su Analizleri, Mikoloji, Bakteriyoloji, Viroloji , Kültür Kolleksiyonu ve Antijen-antiserum laboratuvarı , Devlet’in hakem laboratuvarları Tüberküloz  Referans, Biyolojik Kontrol, Firengi teşhisinde TPİ testi, Toksoplazma laboratuvarlarını  sayarken, daha sonraları ilave edilen Hematoloji , Biyokimya  ve immünglobülin üretimi laboratuvarlarını  nı da unutmayalım. Enstitünün İlaç Kontrol Şubesi devletin ilacını denetlerdi ve İlaç firmalarının korkulu rüyasıydı. Bir kısmı merhum, bazıları hayatta olan efsane şefleri ve müdürleri Orhan Yalçındağ, Bahriye Özsoy, Ülkü Güngör, Seyfettin Yurdanur’ ları burada saygıyla anmak borcumuzdur.  Mikrobiyoloji, Farmakoloji ve bünyesinde yer alan Hıfzıssıhha Okulu’nda da Halk  Sağlığı ihtisası verilmekteydi.

Aşı ve Serum Şube’si Müdürlüğü ilkokul öğrencisiyken hepimize uygulanan karma bakteri aşılarının (Difteri-Boğmaca–Tetanoz) ve  her türlü  tedavi anti-serumunun üretildiği bölümdü. Bakteri besiyerleri büyük cam galonlar içinde imal edilir ve oda kadar büyük neredeyse tarihi otoklavların içinde siterilize edilirdi. Üretilen antiserumlar arasında akrep, yılan sokmalarına karşı  serumlar olduğu gibi gazlı kangren antiserumları da bulunmaktaydı. Bunların şişeleme işlemleri ayrı bir laboratuvarda yapılırdı. Artan ihtiyaç ve yer darlığından dolayı serum imalatı için  Esenboğa’da atlarında beslendiği  ayrı bir  serum çiftliği kurulmuştu.

Viroloji şubesi de Riketsiya ve Virüs aşıları üretmekteydi. Kızamık ve Çocuk Felci haricinde,Tifüs, Kuduz, sonradan Dünya Sağlık Teşkilatının direktifi ile üretimi  durdurulan ve sıtoklanan çiçek  ve grip aşıları. Evet, şimdi avuç dolusu dışarı para ödeyerek aldığımız  grip aşısı yakın bir geçmişte yurdumuzda , dünya sağlık teşkilatının her yıl belirlediği virüs yapısına göre Viroloji şubesinde doku kültüründe üretilmekte ve  küçük cam fılakonlar içinde halka satılmaktaydı. Müdavim  müşterileri de vardı. Üretimeyen kızamık ve çocuk felci aşılarıydı.

Bu Grip aşısı güncel konu, bizim okumadan alim (!) basın ve yayın tıbbı literatürde adı geçmeyen grip türleri icad etmede, kuş, domuz, keçi seneye hangisi olacak bakalım. Mikrobiyoloji Literatüründe  Grip Virüsü  A, B, biraz da C olmak üzere üç tip. Bir de  alt tipler var, her 10-15 yılda bir büyük salgınlar yapan H1N1 gibi, Medya alimlerinin(!) domuz gıribi adını yakıştırdıkları virüs (şimdide keçi gıribini uydurdular) . 1968 salgını etkeni ise H3 N2 virüsü, virüs değişken tabiatlı  yani. Nasıl olsa bir pazar var, hemen aşı ithal edelim.  Pazar işine tekrar döneceğiz, bu heyecana kapılmayıp geçen yıl kendisine virüs Grip aşısı yaptırmayan  başbakan R. T.Erdoğan’ı da takdir ediyorum ve  “neden aşı üretilemediği” konusuna eğileceğini  halen ümid ediyorum. Şimdi de risk grupları bahane edilerek pünomokok aşıları reklam edilmekte, aman dikkatli olalım derim. Yerli olmayan bakteri  suşları(soy)larıyla  üretilmiş ithal aşılar  bizi ne kadar korur acaba? Ya yan etkileri ?

Neticede Türkiye’de aşı üretimi sıfırlanmıştır. Gülhane bile ordu için tetanoz aşısı üretimine çoktan son vermiş, Birinci Cihan Harbinin kıyameti içinde İstanbul’da üç ayrı laboratuvarda askere ve halka aşı  üreten ordunun artık aşısı yokmuş, yaptığım ufak bir soruşturmadan bunu öğrendim. Ama, Veteriner Hekimler Şap Enstitüsü’nde büyük ve küçük baş hayvanlar için Şap aşısı üretimine devam etmekte imiş.

Bazı aşılar sıtratejiktir, satılmaz , naçizane hatırlatırız!. İran/ Irak savaşı devam ederken  eczanelerde tetanoz aşısı sıkıntısı başgösterir. Bir taraftan çiftçi  ithal alaca inekleri için aşı sıtoklarken , diğer taraftan Iraktan gelenler tetanoz aşısını toplayıp götürmeye başlayınca  bizim yerli aşının fiatı tavana vurur.

Aşı üretimi nasıl bitirilir ? Türkiye de serbest pazar ekonomisine geçildiği dönemde kuduz aşısı uygulanan bir sarhoş insan ölür. Olay bizim hakim ve hekim (!) basının diline dolanır, bu aşının zaten eski metodlarla üretildiği, allerjik ve nörolojik reaksiyonları olduğu, dışarıdan ithal edilse daha iyi olacağı dedikoduları  v.s yayılır. Bu reaksiyonlar eskiden beri vardır, bilinir, ama beğenilmeyen o aşı nice  hayatlar kurtarmıştır. Metodun yenilenmesi yoluna gidilmez ,üretim durdurulur, kuruşla mal edilen aşı binlerce liradan  ithal edilir. Devlet’in işi basma, kundura üretmek mi efendim? Kundura hayati değil ama aşı hayati!. Diğer karma bakteri aşıları hatta BCG aşısı ve Tüberkülin üretimine de son verilir .Pazar  büyük ,80 milyonluk! 1940 lar da Ortadoğu ülkelerine Tifüs aşısı satan Türkiye şimdi ele muhtaçtır.Tıbbi Teknoloji ve elektronik cihaz bakımından patladık ama koruyucu hekimlikten sınıfta kaldık! Neyse ki” acıpatlıcanı kırağı çalmaz”, Türklere de bir şey olmaz! ( mı acaba ?)

Veteriner hekimler Şap  Enstitüsünde, küçük ve büyük baş hayvanlar için Şap aşısı imal etmeye devam etmekte imiş..

Geçen  zaman içinde Erzurum, Samsun, Diyarbakır ve İzmirde de şubeleri açılan ve bağlı İl Halk Sağlığı laboratuvarlarıyla koruyucu hekimlik hizmeti veren Dr.Refik Saydam Merkez Hıfzıssıhha Enstitüsü, Fıransızların Pasteuer’ü, Bio-Merieux’sü, hiç değilse İtalyanların Sclavo’su gibi olabilecekken köreltilmiştir. Ortadoğu pazarına girme şansını da kaybetmiştir. Son müdürlerinden Dr.Turan Aslan bey antijen/antiserum ambalajlarını bir güzel dünya sıtandardına ulaştırıp Enstitü’den ayrılmıştır nedense!  Şimdi de Enstitünün adının ve yerinin değişeceği söylentileri çıkmıştır.  Enstitünün ve  çevre kirliliğinin her yönüyle uğraşan vaktiyle Ankara Tıp Fakültesinin F.K.B öğrencilerini ağırlamış Hıfzıssıhha Okulu’nun binaları, laboratuvarlarıyla, cihazlarıyla, mobilyalarıyla 85 yıllık bir zaman diliminin tanığıdır. Bir Sağlık ve Koruyucu Hekimlik müzesi olmalıdır, ama hafıza balık hafızası,vefa duygusu da yok

Ne yazık ki kurumun adı da  2012 yılı Mayıs ayı itibarıyla değiştirilmiş Halk Sağlığı kurumuna çevrilmiştir! 01.10.2016

Haberleşme için: sevimnazan@gmail.com

Siz de yorumunuzu paylaşın: