Prof. Dr. Ahmet Rasim Küçükusta

Dikkat: Yazının sonunda ek var!

***

Grip aşıları bugüne kadar çok etkili aşılar olarak sunulurdu, utanmadan bunların yüzde 100 etkili olduğunu söyleyen profesörler bile çıkıyordu.

Oran zamanla indirilmeye başladı, önce yüzde 80-90, sonra yüzde 70-80, daha sonra yüzde 60-70 dediler ve ilk defa bu sene grip aşılarının koruyuculuklarının yüzde 50 olduğunu açıkladılar.

Yetmez ama gene de iyi!

Yüzde 50 koruyuculuk halkın ve hatta doktorların çoğunun da zannettiği gibi olsa yani aşı olan her 100 kişiden 50′ si veya her iki kişiden birisi gribe yakalanmaktan kurtulsa, vallahi ben de gidip derhal grip aşısı olurum.

Ama işin aslı hiç de öyle değil.

Yüzde 50 hatta yüzde 100 koruyuculuk bile adeta yok hükmündedir!

Bunu birkaç yazı ile anlatmaya çalışacağım: Önce temel bilgiler.

Aşıyı markete düşürmek pek iyi bir fikir olmasa gerek!

Grip aşılarının koruyuculukları nasıl anlaşılır?

Grip aşılarının ne kadar koruyucu oldukları biri efficacy (etkinlik) diğeri effectiveness (etkililik) olmak üzere iki tabirle ifade edilir.

Şimdi bunların ne demek olduğuna, nasıl belirlendiğine ve ne ifade ettiklerine bakalım.

EFFİCACY = ETKİNLİK

Grip aşılarının etkinliği (efficacy), randomize kontrollü araştırmalarla (RKA) belirlenir. Katılımcılar rastgele iki gruba ayrılarak bir gruba grip aşısı diğer gruba plasebo (tuzlu su) enjekte edilir. Aşının etkinliği, aşılanmış ve plasebo uygulanmış gruplarda yer alanlarda grip hastalığının sıklığı karşılaştırılarak tespit edilir.

RKA sayesinde sonuçları etkileyebilecek önyargılar (bias) en aza indirilmiş olur. Önyargı, katılımcıların seçiminde, sonuçların ölçülmesinde veya analiz edilmesinde yapılan ve doğru olmayan sonuçlara sebep olan kasıtsız sistematik hatalardır. RKA’ larda aşılar çift kör yöntemle uygulanır, yani ne katılımcı ne araştırmacı kime aşı kime plasebo uygulandığını bilmez.

FDA, yeni aşılara rutin kullanım için onay vermek için aşıların faydasının RKA ile gösterilmesini ister. Bununla beraber, bazı aşılar aşılananlar arasında grip hastalığının daha az görülmesine göre değil, sadece aşıya karşı ortaya çıkan antikor cevabına göre lisans alırlar.

EFFECTİVENESS = ETKİLİLİK

Grip aşılarının etkililikleri gözleme dayalı araştırmalarla (GDA) gösterilir. Bunların cohort ve vak’a kontrol çalışmaları gibi birçok türleri vardır. Bu çalışmalarda aşılanmış olanlarda grip görülme sıklığı ile aşılanmamış olanlarda grip görülme sıklığına göre değerlendirilir.

Aşının etkililiği, kronik hastalık varlığı gibi faktörlere göre ayarlama yapıldıktan sonra aşılanmış kişilerde grip sıklığında aşılanmamış gruba göre hangi oranda azalma olduğuna göre hesaplanır.

Etkinlik ve etkililik araştırmaları arasındaki fark nedir?

Etkinliği gösteren RKA ideal şartlarda yapılır, aşıların muhafazası ve sevkiyatı takip edilir ve katılımcılar genellikle sağlıklı kişilerdir.

Etkililiği gösteren GDA’ da katılımcıların çoğunun altta yatan hastalıkları vardır, bunlara hangi aşıların hangi şartlarda yapıldığı belli değildir.

Bir aşı FDA tarafından onaylandıktan sonra, rutin kullanım tavsiyeleri ACP tarafından yapılır. Mesela, ACIP güncel olarak 6 aylıktan büyük herkesin aşı yaptırmalarını tavsiye eder ve bu evrensel aşı tavsiyesinden dolayı da bir gruba plasebo verilen RKA’ nın yapılması etik olarak mümkün olmaz. Plasebo grubunda yer alanların ciddi grip komplikasyonlarına maruz bırakılmasına gönül razı gelmez.

GDA, gribin hastaneye yatırılma gibi daha ağır risklerini belirlemek için eldeki tek araştırma seçeneğidir.

Bu araştırmaları hangi faktörler etkiler?

Grip aşısının etkinlik ve etkililiğinin ölçülmesi virüs, katılımcı ve kullanılan metodolojiden etkilenir ve bundan dolayı da yayınlanmış araştırmalarda farklılıklar gösterir.

Aşıların faydası, hastalık yapan virüs ile aşı elde etmek için belirlenen virüsün çok farklı olduğu sezonlarda daha azdır. Virüsler, antijenik drift adı verilen tabii bir olay sebebiyle sürekli olarak değişim gösterirler ama antijenik driftin derecesi ve dolaşımdaki bu değişikliğe uğramış virüslerin yaygınlığı aşılarda bulunan her üç veya dört virüsün her biri için farklı olabilir.

Dolaşımdaki virüs aşıdakine göre az veya orta derecede farklı olsa bile aşılananlar gene de bir miktar fayda görebilirler ve dolaşımdaki diğer virüsler aşıdaki virüslerle uyumlu iseler aşı genel olarak faydalı olur.

Katılımcılar ile ilgili faktörler

Katılımcının yaşı, altta yatan hastalığı, daha önce geçirdiği enfeksiyonlar ve aşılanmalar, aşılardan görülecek faydaya tesir eder.

Metodoloji ile ilgili faktörler

Önyargıyı en aza indirdiği için en iyi araştırma yöntemi randomize kontrollü araştırmalardır ama bu yöntem aşı yaptırılması tavsiye edilenler üzerinde yapılamaz ve ayrıca da seyrek görülen ağır sonlanımlar için yapılması da çok zordur.

Birçok gözleme dayalı araştırma yöntemi vardır ve bunların çoğu test-negatif, vak’a kontrol yöntemini kullanırlar. Test-negatif yöntemde akut bir solunum yolları hastalığı için polikliniklerde, acillerde tıbbi yardım isteyenlerin grip aşısı yaptırıp yaptırmadıkları belirlenir. Bütün katılımcılara RT-PCR gibi grip için çok özgül ve duyarlı olan testler yapılır.

Aşı olmuş olanların ve olmamış olanların oranı, laboratuvarla doğrulanmış gribi olan ve olmayanlarla kıyaslanır.

Gelelim neticeye

Tıp dünyamızın grip aşılarının efficacy ve effectiveness’ leri için hangi tabirleri kullandıklarını bulamadım.

70 senedir kullanılan grip aşılarının etkinlik ve etkililiğini gösteren dikkate alınabilecek hiçbir çalışmalarına da rastlamadım.

Dolayısıyla bizimkilerin bu tabirlere Türkçe karşılık bulmak gibi bir dertleri olacağını sanmıyorum.

Enfeksiyon kitaplarının başında “CDC’ nin dediği olur” yazdığını hatırlarsak fazla söze de gerek kalmaz zaten.

Efficacy için etkinlik, effectiveness için etkililik tabirleri benim îcadımdır, bilim dünyamıza armağan olsun.

Kaynak: https://www.cdc.gov/flu/vaccines-work/effectivenessqa.htm

***

EK 1 (28.5.2021): KOVİD aşıları örneği: COVID-19 vaccine efficacy and effectiveness—the elephant (not) in the room. Kaynak: https://www.thelancet.com/journals/lanmic/article/PIIS2666-5247(21)00069-0/fulltext

Yazı için 1 yorum yapılmış:

1. Ulvi Çakır dedi ki:

   20 Ekim 2019, 20:55

   Keşke grip aşıları %100 etkili diyenlerin adını da yazsaydınız da kimler olduğunu bilseydik..

Siz de yorumunuzu paylaşın: